Một mai con cá hóa rồng
Rồng là con vật đứng đầu tứ linh. Rồng tượng trưng cho vua chúa. Rồng là hình ảnh quyền quý cao sang. Bởi tính chất đặc biệt ấy nên cách nối tiếp vòng đời của rồng cũng khác hơn muôn loài.
Có hai cách: cách thứ nhất là rồng mẹ đẻ trứng và nở ra rồng con. Họ nhà rồng rất tự hào về nòi giống mình:
Trứng rồng lại nở ra rồng
Liu điu lại nở ra dòng liu điu.
Dân tộc ta có truyền thuyết con Rồng cháu Tiên. Một bài thơ vịnh sử in trong Giáo Dục tạp chí do Nha Học chánh Đông Dương xuất bản trước năm 1945 cũng nói đến niềm tự hào này:
Trứng rồng lại nở ra rồng
Ngàn thu con cháu vốn dòng Lạc Long...
Và:
Đường mây sẵn bậc leo lên
Rõ ràng lăng miếu mẹ Tiên cha Rồng...
Thế nhưng, nếu chỉ đẻ trứng thì liu điu cũng biết đẻ trứng. Nên rồng còn cách thứ hai là do cá chép hóa thân mà thành. Sau khi thi thố tài năng bằng cách vượt qua ba tầng cửa Vũ, cá chép được hóa rồng. Cũng như nơi cõi trần những sĩ tử vượt qua ba kỳ thi sẽ được tuyển chọn ra phụng sự đất nước. Thể thức khảo hạch ngày xưa rất khó khăn, không phải ai học qua năm ba chữ lem nhem là có thể ứng thí, cho nên hạng dốt nát như cá mương không đời nào có thể hóa rồng được. Điều mơ ước đó hoàn toàn phi lý, nói ra chỉ làm cho thiên hạ dè bỉu:
Nực cười... thầy bói soi gương
Thầy tu chải lược, con cá mương hóa rồng.
Việc cá hóa rồng tượng trưng cho sự thành đạt. Theo quan niệm xưa, thành đạt trước tiên là để báo hiếu, để đền ơn cha mẹ.
Rất nhiều loài cầm thú biết báo hiếu, ngay cả những con vật mang tiếng có tính xấu như con quạ, con dê. Trong bài thơ khuyên hiếu, cụ Phan Bội Châu nêu gương săn sóc và lễ nghĩa, như:
Quạ con mớm mồi lại
Dê con giữ lễ quỳ...